Merhaba!
Nadszedł
więc czas na krótką recenzję (jako że obiecałam od czasu do
czasu napisać coś o książkach, które czytam). Chciałabym
przedstawić Wam powieść Elif Shafak Bękart ze Stambułu. Shafak
określana jest mianem „Orhana Pamuka w spódnicy" i jest
jedną z najsłynniejszych współczesnych pisarek Turcji. Obecnie
mieszka w Arizonie, jej książki są więc pisane w języku
angielskim. Ale to tylko jeden z wielu grzechów, jakie popełniła
ta autorka. Po publikacji książki niemal skazano ją na karę
więzienia za, jak sama to opisuje, obrazę tureckości. Co mogła
więc napisać, że postawiono jej tak poważne zarzuty? Cóż,
książka jest dosyć odważna.
Streszczając
fabułę – książka zaczyna się od sceny, w której widzimy młodą
kobietę spieszącą do gabinetu ginekologicznego, by dokonać
aborcji. To, co stanie się wkrótce, ma wpłynąć na całe życie
bohaterki i jej rodziny. Następny rozdział to nagły skok i tu
poznajemy młodą Amerykankę, która zmaga się z rozwodem ze swym
armeńskim mężem, jednocześnie przejmując opiekę nad swą
córeczką. Wtedy nadchodzi kolejny skok i widzimy młodą Turczynkę
Asyę, która stara się odnaleźć pośród swojej nietuzinkowej
rodziny, składającej się tylko z kobiet i kota. Wkrótce odwiedza
ich w Stambule ormiańsko-amerykańska kuzynka Armanoush, która
także zmaga się ze swoimi problemami, starając się dzielić czas
między nadopiekuńczą matkę a dużą ormiańską rodzinę. I tak
zaczyna się podróż po niesamowitym Stambule.
W
książce możemy odnaleźć trzech bohaterów. Po pierwsze, rodziny:
ormiańskie, tureckie, amerykańskie. Po drugie, to oczywiście sam
Stambuł. Po trzecie – historia. I to właśnie ta
ostatnia przysporzyła autorce tak wiele problemów. Śmiałe zdania
wypowiadane przez niektóre postaci pokazują jak bolesna i zawikłana
jest historia Ormian i Turków. To właśnie ona jest rdzeniem
książki a dyskusje bohaterek są nią wręcz przesiąknięte.
Niektórzy krytycy wskazywali na to, że bohaterki książki, które
mają zaledwie 19 lat, prowadzą zbyt poważne i filozoficzne
rozmowy. Myślę jednak, że taki był zamysł autorki – Asya i
Armanoush mają być zbyt dojrzałe jak na swój wiek. Pierwsza z
nich, "dusząc się" w swej rodzinie i próbując rozwikłać
zagadkę ojca, odnajduje spokój w dziełach wielkich filozofów i
muzyce Johnny'ego Casha. Druga zaś jest rozdarta między byciem
prawdziwą Ormianką a poszukiwaniem swojej rodziny w Turcji. I ten
cel powoduje, że zapomina o swoim życiu prywatnym.
Oczywiście
historia przedstawiona przez Shafak może być dla niektórych
kontrowersyjna, ale kryje się za nią coś większego niż tylko
kwestia ormiańska po roku 1915. Kiedy ogromny sekret obydwu rodzin
zostaje odkryty, czytelnik pozostaje w osłupieniu. Nagle widzimy jak
bliskie były kiedyś relacje Ormian i Turków, jak wpłynęła na
nie historia, i wreszcie jak ciężko jest pogodzić się z bolesną
przeszłością. Wielu może zarzucić Shafak przedstawianie
drastycznej strony historii, ale to, co jest prawdziwym przekazem
książki, zdaje się być ukryte między wierszami.
Nie
tylko historia jest tu ważnym aktorem. Jak w każdej tureckiej
książce, która dzieje się w Stambule, miasto przejmuje powieść.
Tak też dzieje się w Bękarcie. W momencie, w którym Armanoush
dociera do Stambułu, odczuwa dokładnie to, co ja w pierwszych
dniach pobytu. No może nie miałam aż tylu stereotypów o Turcji co
bohaterka. Armanoush jest zdziwiona, widząc, że Turcy piją piwo,
że nie są aż tak religijni i że jedzenie jest niezwykle podobne
do tego, które ona jada ze swoją ormiańską rodziną. Ale reszta,
jak na przykład zwiedzanie miasta czy poznawanie nowych ludzi to
niemal dokładnie to samo, co czułam w początkach mojego
stambulskiego życia. Kiedy czytacie, dlaczego to deszcz jest
największym przekleństwem w mieście albo jak ludzie skaczą z
tramwajów wodnych zanim jeszcze będą cumować przy brzegu,
wreszcie – kiedy dowiadujecie się, jak zabawny jest fakt, że
możemy dodać sufiks –ci, by stworzyć nazwę dowolnego zawodu
(jak simitci – sprzedawca obwarzanków), możecie śmiać się bez
końca. Kiedy czytałam o Asyi i Armanoush udających się w pierwszą
podróż po Bosforze, znałam każdy detal i każde uczucie
towarzyszące im podczas wyprawy. Widziałam tych ludzi rzucających
mewom obwarzanki, widziałam radosne rodziny robiące sobie razem
zdjęcia. Artyzm Elif Shafak jest ukryty w tych małych historiach.
Miasto jest dokładnie takie, jak ujął je jeden z bohaterów:
Stambuł to nie miasto (...) Wygląda jak miasto, ale nim nie jest.
To miasto-łódź. Żyjemy na statku.
To
wreszcie książka o rodzinach. O rodzinach, które są szalone,
wielopokoleniowe i pełne emocji. Rodzina Asyi składa się głównie
z kobiet – są one silne, pewne siebie, ale na swój sposób
wrażliwe. Wszystkie członkinie rodu niejedno przeszły, ale wciąż
kochają ze sobą przebywać. Ormiańska rodzina Armanoush jest –
jak na ironię – bardzo podobna. Kochają jeść i wspominać.
Jedzenie w tej książce jest zresztą ważnym elementem fabuły.
Ogromne ilości bastırmy, köfty, dolma (takie nasze gołąbki) i
kadayifu goszczą na stołach bohaterów. Autorka opisuje rytuał
jedzenia z wielkim pietyzmem i dzięki temu możemy poczuć
prawdziwego ducha Turcji. Ostatecznie, wszystkie tytuły rozdziałów
są nazwane składnikami pewnej potrawy (np. pistacje, skórka
pomarańczowa, woda różana, cynamon) i nie jest to wybór
przypadkowy, jak okazuje się na końcu powieści. Dzięki temu
zabiegowi mogłam zobaczyć jedną z najpiękniejszych klamer
kompozycyjnych, jaką kiedykolwiek przyszło mi poznać.
Jakby
w opozycji do wielkich tureckich i ormiańskich rodów mamy małą
rodzinę nuklearną Rose (matki Armanoush), byłej żony Ormianina,
która ostatecznie wychodzi za Turka. Biedna Rose nie może odnaleźć
się w bliskowschodnich kulturach, zdominowana przez wielopokoleniowe
rodziny jej mężów, najlepiej czuje się swoim domu w Arizonie i
stara się wychować swoją córkę po amerykańsku. Ale potrzeba
poznania swych korzeni jest dla Armanoush silniejsza. I to jest
właśnie sednem książki. Obydwie bohaterki szukają swojej
przeszłości – Asya za wszelką cenę chce się dowiedzieć kto
jest jej ojcem, ale kiedy wreszcie pozna prawdę, przekona się jak
ciężkie jest to brzemię. Armanoush pragnie odnaleźć ślady jej
rodziny w Stambule, ale to co jest ukryte, przerasta jej wyobrażenia.
Obie mają wpływ na siebie nawzajem, pokazując tak różne style
życia. I obie wpływają na swoje otoczenie. Asya to buntowniczka
starająca się namieszać w kręgu najbliższych znajomych z
bohemistycznej kafejki. Armanoush stara się przekonać swych
znajomych z ormiańskiego forum, że to, co było, odeszło i teraz
przyszedł czas na pojednanie i zapomnienie o martyrologii. Ale muszą
dopiero spotykać się w gwarnym Mieście Dwóch Kontynentów, by
dostać tę lekcję. Ostatecznie jest to historia nie tylko o
bolesnej przeszłości i poświęceniu, ale także o tym, by być
pokornym wobec historii. To historia ludzi, którzy mają odwagę
stanąć twarzą w twarz ze swą przeszłością, bo to ona nas
kształtuje. Nic więc dziwnego, że powieść ta musiała dziać się
w Stambule.
*
It’s
time for a short review (as I promised you to write some from time to
time). Now I want to present you The Bastard of Istanbul by Elif
Shafak. She is considered to be “the female Orhan Pamuk” and is
one of the most prominent contemporary writers in Turkey. Currently,
she lives in Arizona and her book was written originally in English.
That is just one of her sins and the list is long. She was almost put
into jail, as she writes for denigrating Turkishness. What did she
write, then, that such serious accusations have been made? Well, I
must tell you – the book is pretty bold.
So,
summing up the plot – the book starts with a scene in which a young
woman goes to the gynaecologist and claims she needs an abortion.
What happens next will affect her life and her whole family's life.
Later on, a sudden transition is made and here we see a young
American woman who is struggling with divorce from her Armenian
husband and tries to take care of her little daughter. And here comes
another shift – now we see a young Turkish girl Asya, who has to
deal with her crazy family that consists only of women and a cat.
Soon her Armenian-American cousin, Armanoush, who also divides her
time between her overprotective mother and the extended Armenian
family, visits Asya and her aunts in Istanbul. And here the journey
around the city begins.
There
are three main actors. First, families: Armenian, Turkish,
American. Second, it's Istanbul. Third – the history.
And it was the latter that caused so many problems to the author. The
daring sentences that some characters express show how painful and
tangled the Armenian-Turkish history still is. This history is the
core of the whole book, even the dialogues are overloaded with it.
Some critics point out the fact that the heroines of the book –
both 19 years old – have too serious and too philosophical
conversations. But, in their defence, I would say that both Asya and
Armanoush are too mature for their age. The former, suffocating
within her family and trying to resolve the mystery of her father,
finds the redemption in books of great philosophers and Johnny Cash's
music, the latter struggles to stay Armenian but also to find her
roots in Turkey. And that aim makes her forget about her own personal
life. Of course the story presented by Elif Shafak might be
controversial for some; there is a lot more to it than just the
Armenian question after 1915. As the big secret of both families is
revealed, the reader is astonished. Suddenly, we see how
Armenian-Turkish relations were once close, how the history affected
them, and in the end – how hard it is to come to terms with the
turbulent past. Many people may say Shafak shows the dark side of the
history, but what she really says needs to be read between the lines.
The
history is not the only actor here. As in every Turkish book that
takes place in Istanbul, the city takes over the novel. That is also
what happens here. The moment Armanoush reaches Istanbul, she feels
exactly as I did when I came here. Well, maybe I didn't have as many
stereotypes about Turkey as she did. Armanoush is astonished to find
out that Turks drink beer, that they are not that religious, and that
the food is so similar to the one she used to eat with her Armenian
family. But the rest, like discovering the city and meeting the
people, is pretty much what I felt at the beginning of my life in
Istanbul. When you read why the rain is the biggest curse in Istanbul
or how people jump from ferries before they reach the harbour,
finally – when you read how funny it is that you can add the suffix
-ci and create the name for almost every occupation (like simitci –
the simit seller), it makes you laugh out loud. When I read about
Asya and Armanoush and their first boat trip through Bosphorus, I
knew every little detail and every little feeling they had. I saw
those people throwing simits at seagulls, I saw happy families taking
pictures. The artistry of Elif Shafak is hidden in those little
stories. The city is exactly what one character said: Because
Istanbul is not a city (...) It looks like a city but it is not. It's
a city-boat. We live in a vessel.
Finally,
the book is about families. Families that are crazy, huge and full of
emotions. The family of Asya contains of women – they are strong,
confident, but also vulnerable. They all went through a lot, but
still they love each other’s company. Armanoush’s Armenian family
is – ironically – pretty much the same. They love eating together
and talking about the past. The food is generally a very important
topic. The huge amounts of bastırma, köfte, dolma and kadayif are
consumed. The author describes the eating habits with attention to
detail and thanks to that we can feel the spirit of Turkey.
Ultimately, all the chapters are named after the ingredients of a
famous dish (pistachio, orange peels, rosewater, cinnamon) and these
are not without a reason, as we find out in the end. And then we have
one of the most beautiful closures in all books I have ever read.
In
contrast to the Turkish and Armenian families there is the small,
nuclear family of Rose (Armanoush's mother), ex-wife of an Armenian
man and wife of a Turk. Poor Rose, involved in Middle Eastern
cultures, dominated by huge families of her husbands, feels best at
her home in Arizona and tries to raise her daughter as an American.
But for Armanoush the urge to get to know her past is stronger. And
that is pretty much what the book is about. Both young heroines are
looking for their past – Asya wants to learn who her father is, but
when she does, she realizes how huge this burden is. Armanoush wants
to find traces of her Armenian family in Istanbul, but what is hidden
is beyond her imagination. They both influences each other by showing
such different lifestyles. And they both affect their environments.
Asya is a rebel, trying to meddle with her bohemian-café friends,
Armanoush tries to teach her Internet Armenian friends that what was
done was done and now’s the time to reconcile and end with
martyrdom. But they need to meet in the hectic City of Two Continents
to learn that lesson. Eventually, this is not only a story about
heartbreaking past and sacrifice but also about being humble towards
the history. It is the story of people who dare to find their roots
by all means, because the past is who we are. No wonder this story
takes place in Istanbul.
Foto: Huzun
Korekta: Agata Ostrowska
